Chuyện nghề bắt rắn

Bắt rắn là một nghề tồn tại ở đất Bắc Ninh cả trăm năm nay! Ở vùng Nam Đuống, đó còn là nghề mưu sinh gia truyền và hiện có khá nhiều người vẫn đang hành nghề. Đầu năm Quý Tỵ, chúng tôi muốn kể về một gia đình 4 đời làm nghề bắt rắn độc và theo chân những người thợ thạo nghề xem họ"chế ngự" loài bò sát nguy hiểm này như thế nào rồi nghe họ giải mã về những truyền thuyết, quan niệm trong dân gian về loài rắn.

Vui buồn "thợ rắn"

Sang xã Lãng Ngâm, huyện Gia Bình, hỏi thăm ông Triều rắn (tức Bùi Văn Triều, 52 tuổi) hiện vẫn hành nghề bắt rắn thì ai cũng biết. Ông Triều là thế hệ thứ 4 trong một gia đình 4 đời làm nghề bắt rắn ở làng Ngăm Lương. Biết chúng tôi muốn tìm hiểu về nghề, ông Triều vui vẻ tiếp chuyện. Ông kể: Nghề rắn của gia đình tôi có từ đời cụ, kỵ. Ông nội tôi là Bùi Văn Kim, bố tôi là Bùi Văn Vân đều là những bậc thầy trong nghề bắt rắn độc. Hầu như tất cả những người biết nghề rắn ở vùng này đều là học trò của gia đình tôi. Thành nghề giỏi nhưng học trò vẫn đi lại thân thiết như cụ Tổng Bá (Mão Điền), cụ Nguyễn Văn Bốn (An Bình)... Khi bố tôi còn sống, ông đã nuôi một con rắn trong nhà để bắt chuột. Hàng ngày, cứ đến bữa cơm là nó lại bò xuống nằm cạnh mâm cơm chờ ông cụ cho ăn. Đối với bố tôi, nó như một thành viên trong gia đình. Khi ông cụ mất, con rắn cũng bỏ đi luôn...

Ông Triều được truyền nghề bắt rắn từ khi lên 10 tuổi. Bây giờ, cả ông và anh trai là Bùi Văn Vy vẫn đang làm nghề. Học trò của ông Vy, ông Triều có ở khắp nơi, riêng thôn Yên Ngô (xã An Bình) đã gần chục người như Phạm Hồng Bích, Nguyễn Hữu Sao, Nguyễn Hữu Ba, Nguyễn Xuân Toán, Nguyễn Xuân Toản... Người bình thường nếu gặp rắn độc thì khiếp sợ rồi hốt hoảng bỏ chạy nhưng đó lại là niềm vui, điều may mắn với những người thợ rắn. Bởi, rắn càng độc càng gây nguy hiểm đến tính mạng con người thì lại càng có giá trị. Thời điểm hiện tại, rắn cạp nong (đen vàng) có giá khoảng 1 triệu đồng/kg, rắn cạp nia (đen trắng) khoảng 300-400 nghìn đồng/1kg, rắn hổ mang nặng từ 1kg trở lên có giá từ 800-850 nghìn đồng/1kg. 5 năm trước, có ngày ông Triều bắt được 7-8 kg rắn. Nhóm thợ rắn của ông Nguyễn Xuân Toản ở An Bình (Thuận Thành) từng bắt được con rắn hổ mang nặng 2,9kg ở Nông trường Toàn Thắng, bán được 8 triệu đồng. Nhưng, nhiều khi thợ rắn đi cả ngày vẫn về tay không. Giá trị kinh tế của rắn ngày càng cao nên số người săn bắt giờ cũng đông hơn. Thế mà chẳng một thợ bắt rắn nào làm giàu được bằng nghề này. Ngay như gia đình ông Triều mấy đời liên tiếp theo giữ nghề song cũng chỉ xem đó là một nghề phụ giúp mưu sinh, có thêm thu nhập mà thôi.

Sở dĩ chúng tôi gọi những người làm nghề bắt rắn độc là "thợ rắn" vì đây là một nghề mưu sinh khá mạo hiểm. Với những người muốn vào nghề đều phải cất công tìm thầy theo học trong một thời gian khá dài để hiểu kỹ về tập tính của từng loài rắn: cách tìm hang, cách đi lại, ăn ở, sinh sản, tự vệ ra sao và tất nhiên là phải học cách chữa trị độc nếu chẳng may bị rắn cắn. Ông Triều chia sẻ: "Hơn 40 năm làm nghề, tôi bị rắn cắn 3 lần. Ông Vy cũng hai lần bị rắn độc cắn, lần thứ hai do chủ quan nghĩ nhà mình có thuốc chữa để nọc rắn chạy vào cơ thể từ sáng đến chiều tối mới về uống thuốc nên tay giờ cũng thành tật. Ông Bốn (An Bình) cũng bị rắn cắn, vì hoảng quá mà tự chặt đốt ngón tay rồi mới tìm sang nhà tôi xin thuốc uống. Sinh nghề tử nghiệp là vậy".

Trăm năm nay, gia đình ông Triều chữa trị rắn cắn cho người khác để làm phúc chứ không lấy tiền của ai bao giờ. Một số bác sỹ, nhà khoa học ngành y cũng tìm đến gia đình ông hỏi về những bài thuốc chữa rắn cắn gia truyền. Ông Triều bảo, nếu ai đó bị rắn độc cắn, trong vòng 1 tiếng đưa đến sẽ được chữa khỏi. Chỉ cần nhìn vết thương là ông biết loại rắn độc nào cắn và có thể chữa được hay không. Chẳng ngại ngần, ông Triều sẵn sàng chia sẻ bài thuốc chữa rắn cắn gia truyền để bạn đọc tham khảo.

Lang thang hành nghề

Theo chân những người thợ rắn chúng tôi được họ trực tiếp hướng dẫn, chia sẻ kinh nghiệm phát hiện dấu vết của rắn. Rắn ở rất sạch sẽ. Ngày đông chuyển nồm là rắn ra khỏi hang đi tắm, phơi nắng. Một tập tính của rắn là hàng tháng đều phải "lột xác" nên dễ bị lộ "thân phận". Đến kì, rắn ngâm mình dưới nước rồi vào hang nhịn ăn vài ngày sau đó bò ra lột xác, rồi vào hang nằm im chờ khỏe mạnh mới đi kiếm mồi. Từ vị trí xác rắn bỏ lại và ngược theo vết rắn bò sẽ tìm được hang rắn. Lợi dụng việc "lạy ông tôi ở bụi này" của rắn mà những thợ rắn kiếm được khá. Mùa Xuân đến, rắn thường cặp thành đôi ra ngoài, ở liền mấy tháng ngoài đồng trong các hang tạm để kiếm ăn, vỗ béo nên rất hay bắt gặp. Rắn cạp nia có nhiều ở vùng đồng bằng, không ở hang mà ở khe kẽ, đống gạch vỡ, di chuyển theo chân tường kiếm ăn nên thường vào nhà gây nguy hiểm cho người. Còn rắn cạp nong hiện hiếm do môi trường không thuận lợi như trước, phải nên vùng trung du, vùng núi mới bắt được.

Nhóm thợ rắn Nguyễn Xuân Toản và Nguyễn Xuân Tính (An Bình, Thuận Thành) đào hang và bắt được rắn cạp nia ở Bãi Hống.

Muốn tìm trúng hang rắn phải dựa vào tập tính sinh hoạt, hướng đi, hướng tìm thức ăn của chúng. Khi trời rét đậm, rắn ở hẳn trong hang trú đông. Hang này kín đáo, chắc chắn, sạch sẽ và là nơi ở truyền đời của rắn nên thợ gọi là "hang cố thủ". Hang sâu hàng chục mét, nhiều tầng nhiều lớp. Một hang có thể có vài con, thậm chí vài chục con. Nếu không bị phát hiện hoặc bị phá thì hang cố thủ sẽ là nơi rắn sinh sản năm này qua năm khác. Điển hình như trường hợp hang rắn ở khu mả Tây (Khắc Niệm) có mấy thế hệ rắn hổ mang, rắn "cụ" to vài kg, thợ bắt rắn không phá nổi hang vì đá nhiều, tảng to. Thông thường phải vài người mới đủ sức đào vì hang rắn ở rất kiên cố, còn nếu không thì hun khói dụ rắn ra ngoài để bắt. Anh Nguyễn Hữu Ba (An Bình) kể: một lần đào hang rắn trong làng, phải lần theo vết rắn bò từ bờ ao luồn vào dưới nền lát gạch sâu cỡ 10 mét, đào suốt gần một ngày mới đến trúng hang và bắt được rắn hổ mang. Còn anh Phạm Hồng Bích từng đào hang rắn hổ mang dài 10 mét ở Ba Đường, từ miệng cống mương dẫn nước luồn vào sát móng nhà trang trại mới bắt được.

Giải mã giai thoại về rắn

Trong dân gian lưu truyền nhiều giai thoại về rắn rồi phủ lên lớp màu huyền bí, mang đến cho người ta cảm giác rờn rợn khi nghĩ đến rắn. Những chuyện như: rắn xuất hiện trong các đình, đền, chùa, miếu với nhiều hình dạng khác nhau: hổ chúa, bạch xà, thanh xà hay là rắn có mào... Rồi chuyện rắn thần, rắn báo oán, rắn chuyển nhà... Tuy nhiên, dựa trên sự hiểu biết cặn kẽ tập tính của từng loài rắn, thợ bắt rắn đã giải mã những quan niệm, giai thoại có vẻ huyền bí đó một cách hết sức đơn giản, có lý và thuyết phục: Về việc các loài rắn độc thường xuất hiện trong đình, đền, chùa, miếu là bởi ở đó yên tĩnh, hoang vắng, có hang hốc để ở, có thức ăn là chuột, ít người qua lại nên độ an toàn cao. Theo ông Triều, gia đình ông 4 đời làm nghề từng bắt được rắn hổ chúa và bạch xà (hổ mang trắng) chứ chưa bao giờ nhìn thấy rắn có mào. Vậy nên, rắn có mào có thể chỉ là chuyện đồn thổi.

Cũng không có chuyện rắn báo oán. Chẳng qua là vào mùa động dục rắn cái tiết ra mùi đặc biệt dụ rắn đực đến. Người đánh được rắn cái mang về thịt nên rắn đực tìm đến theo mùi đó, người nhìn thấy tưởng là rắn báo thù. Còn chuyện rắn chuyển nhà không phải do động đất hay báo hiệu điềm gở mà do hang cố thủ bị phá hoặc rắn đã bị người đánh hụt. Khi đó, gia đình rắn, con nhỏ ngậm đuôi con lớn chuyển đi chỗ khác, có thể xa hơn cả chục km đến hang cố thủ mới. Chuyện rắn "theo đóm ăn tàn" là do trước đây chưa có đèn điện, người đi đường ban đêm thường cầm đuốc, rắn cạp nia bị ánh sáng kích thích bò theo.

Với những người ngủ đất bị chết do "rắn giun" là do nền nhà thấp, ở gần bờ bụi, vô tình rắn cạp nia đi kiếm ăn cắn phải. Thực ra, mỗi loài rắn có cách tự vệ riêng và nó đặc biệt dữ tợn hơn khi đói. Có loài rắn gặp người để phòng vệ đã dựng thẳng đứng, chỉ có chỏm đuôi tiếp xúc với mặt đất, hàm bạnh ra, nọc thè lè, ánh mắt tập trung có khả năng thôi miên khiến cho người nhìn thấy hoảng sợ, "thần hồn nát thần tính" mà thêu dệt nên các giai thoại kinh sợ về rắn.

Có thể, đối với các nhà sinh thái học, nghề bắt rắn làm ảnh hưởng không tốt đến môi trường sống. Nhưng chưa biết nó có hại thế nào, chỉ thấy rằng, rắn độc vẫn là nỗi sợ hãi, gây nguy hiểm cho tính mạng con người...

Phóng sự của Thuận Thành-Việt Thanh

Nguồn Bắc Ninh Online